ایمان در اصطلاح عبارت است از: اعتقاد قلبی، اقرار زبانی و عمل کردن اعضاء به ارکان دین و قبول شریعت. 

امیرالمؤمنین‌(ع) در تبیین ایمان می‌فرماید: الْإِیمَان ُتَصْدِیق  بِالْجَنَان ِو َإِقْرَار ٌبِاللِّسَان ِو َعَمَل ٌبِالْأَرْکَان‏؛ (1) ایمان تصدیق به قلب و اظهار و اعتراف به زبان و عمل به جوارح و اعضاست. 

در سوره حجرات آیه 14 می‌‏خوانیم: «قالَتِ الْأَعْراب ُآمَنَّا قُل ْلَمْ تُؤْمِنُوا و َلکِن ْقُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمان ُفِی قُلُوبِکُمْ؛اعراب بادیه‏ نشین گفتند: ایمان آورده‏‌ایم، به آنها بگو: شما ایمان نیاورده‏‌اید، بگوئید اسلام آورده‏‌ایم، ولی هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است.

 در این‌جا این سؤال مطرح می‏‌شود که تفاوت اسلام و ایمان چیست؟ 

طبق این آیه تفاوت «اسلام» و «ایمان»، در این است که «اسلام» شکل ظاهری قانونی دارد و هرکس شهادتین را بر زبان جاری کند، در سلک مسلمانان وارد می‏‌شود و احکام اسلام بر او جاری می‏‌گردد. 

ولی ایمان یک امر واقعی و باطنی است و جایگاه آن قلب آدمی است، نه زبان و ظاهر او. 

مسلمان در صورتی مؤمن است که در باطن نیز مطیع باشد و اگر تنها به زبان اظهار طاعت کرد مسلمان است نه مؤمن، لازمه ایمان اقرار قلبی با فروتنی و تقرب آگاهانه است. 

«اسلام» ممکن است انگیزه‏‌های مختلفی داشته باشد، حتی انگیزه‏‌های مادی و منافع شخصی، ولی «ایمان» حتما ً از انگیزه‏‌های معنوی و علم و آگاهی سرچشمه می‏‌گیرد و همان است که میوه حیات‏بخش تقوا بر شاخسارش ظاهر می‏‌شود. 

این همان چیزی است که در عبارت گویائی از پیغمبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) آمده است: « الاسلام علانیة، و الایمان فی القلب؛ (2) اسلام امر آشکاری است، ولی جای ایمان دل است». 

در حدیث دیگری از امام صادق‌(ع)می‏‌خوانیم: «الاسلام یحقن به‌الدم و تؤدی به‌الامانة، و تستحل به‌ الفروج، و الثواب علی الایمان؛(3) با اسلام خون انسان محفوظ و ادای امانت او لازم و ازدواج با او حلال می‏‌شود، ولی‌ ثواب بر ایمان است». 

و نیز به همین دلیل است که در بعضی از روایات مفهوم «اسلام» منحصر به اقرار لفظی شمرده شده، درحالی که ایمان اقرار توأم با عمل معرفی شده است «الایمان اقرار و عمل، و الاسلام اقرار بلاعمل». (4)

همین معنی به تعبیر دیگری در بحث «اسلام و ایمان» آمده است، فضیل بن یسار می‏‌گوید: از امام صادق‌(ع)شنیدم فرمود: «ان الایمان یشارک الاسلام، و لا یشارکه الاسلام، ان الایمان ما وقر فی القلوب، والاسلام ما علیه المناکح و المواریث و حقن الدماء؛ (5) ایمان با اسلام شریک است، اما اسلام با ایمان شریک نیست (و به تعبیر دیگر هر مؤمنی مسلمان است، ولی هر مسلمانی مؤمن نیست). 

«ایمان» آن است که در دل ساکن شود، اما «اسلام» چیزی است که قوانین نکاح و ارث و حفظ خون بر طبق آن جاری می‏‌شود». 

ولی این تفاوت مفهومی در صورتی است که این دو واژه در برابر هم قرار گیرند، اما هرگاه جدا از هم ذکر شوند، ممکن است اسلام بر همان چیزی اطلاق شود که ایمان بر آن اطلاق می‌ شود، یعنی هر دو واژه در یک معنی استعمال شود.(6)

پی‌نوشت‌ها:

1.علامه مجلسی،بحارالانوار، ج66، ص74، اسلاميه‏، تهران‏.

2.همان، ج 65، ص239

3و4. شیخ کلینی، اصول کافی، ج2، ص24، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش.

5. همان، ج2، ص26. 

6. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه، ج‏22، ص210، دار الكتب الإسلامية، تهران،1374 ش.

* مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی